Əgər tennis ruhunu itirsə? Robotlaşdırılmış hakimlik məsələsi – ənənə ilə qeyri-insani müasirliyin arasında
Daimi dəyişən bir cəmiyyətdə texnologiya qaçılmaz olaraq gündəlik həyatımızda mühüm yer tutmağa başlayıb. Bütün sahələrə təsir edib və idman da bundan kənarda qalmayıb. Son 40 ildə millimetr dəqiqliyinə qədər inqilabi yeniliklər bir-birini əvəzləyib.
Əsrlik tarixə malik tennis aləmi oyunun qaydalarını yenidən müəyyənləşdirən texnologiyaların meydana çıxması ilə üz-üzədir. Dünənin çempionları instinkt və təcrübələrinə güvənirdilərsə, bu günün oyunçuları video-kömək və ya hawk-eye kimi alətlərdən faydalanırlar.
Bunlar daha dəqiq ədalətə imkan versə də, idmanın mahiyyəti ilə bağlı fundamental suallar da doğurur. Bu dosye hakimliyin texnoloji modelə keçidi ilə bağlı məsələləri, ənənələrin qorunması ilə bəzən qeyri-insani sayılan müasirliyin yüksəlişi arasındakı ziddiyyətləri işıqlandıraraq araşdırır.
HAWK-EYE, ELC, VİDEO: TƏNNİSİ ALT-ÜST EDƏN YENİLİKLƏR
Servislərin düzgünlüyünü yoxlamağa imkan verməklə Cyclope (buna aşağıda yenidən qayıdacağıq) kortda dəqiqliyin əsas meyara çevrildiyi bir dövrün yolunu açdı. Bu inqilab tennis ekosistemində əhəmiyyətli dəyişiklik olmaqla yanaşı, ardınca gələn əsas qərarların da səbəbi oldu. Xüsusən hawk-eye sisteminin tətbiqi, daha sonra isə Electronic Line Calling (ELC) və video-kömək.
ATP və WTA tərəfindən 1980-ci illərdən tətbiq olunan Cyclope kompüter sistemi ilk inqilab idi. O dövrdə o, oyunçuların servisinin düzgün zonaya düşüb-düşmədiyini müəyyən etməyə imkan verirdi.
İlk dəfə 1980-ci ildə Wimbledon-da istifadə edildi, sonra növbəti il US Open və Australian Open-də sınaqdan keçirildi. Ardınca bu məhdud versiyanın yerini tennis üçün əvəzolunmaz texnoloji alətə çevrilən hawk-eye tutdu.
Bu sistem oyunçulara xətt hakimlərinin qərarlarından narazı qaldıqları halda onları şübhə altına almağa imkan verir – yəni səhv elan olunan topun əslində xəttin içində olub-olmadığını və ya əksini yoxlamağa şərait yaradır. Bu, daha etibarlı və daha dayanıqlı sistemdir. Texnologiyanın ilk dəfə tətbiqindən iyirmi il sonra çalleng-dən istifadə imkanı meydana çıxdı.
Hawk-eye-ın gəlişi üçün həlledici Williams–Capriati toqquşması
Hawk-eye-ın peşəkar turnirlərə inteqrasiyası ideyası 2004-cü ildə öz-özünə aydın həll kimi göründü. US Open zamanı hawk-eye televiziya yayımı üçün əlçatan idi, lakin hakimlərin kortda ona çıxışı yox idi. Serena Williams ilə Jennifer Capriati arasındakı 1/4 final qarşılaşması zamanı tamaşaçılar 23 Qrand Şlem titulunun sahibi olan amerikalının məğlubiyyətinə başa gələn səhvlərin şahidi oldular.
«Hawk-eye-ın vacib olmasının səbəbi odur ki, mənim bütün toplarımı aut elan edirdilər, hətta xətlərə yaxın olmayanları da. Sistematik şəkildə çöldə elan olunurdu. Oynamaq mümkün olmurdu», – deyə Williams 2022-ci ilin avqustunda bildirmişdi.
Amerikalı idman jurnalisti və tennis üzrə müəllif Christopher Clarey də CNBC-yə bunu təsdiqləyirdi: «Williams ilə Capriati arasındakı duel fundamental idi. Bu matç zamanı US Open televiziya üçün görünən hawk-eye sistemini sınaqdan keçirməyə başladı. Beləliklə, tamaşaçılar oyunçuların özlərindən daha çox məlumata malik idi. İnsanların gördükləri ilə kortda həqiqətən baş verənlər arasında böyük fərq var idi.»
Həmin qarşılaşmada Serena Williamsın əleyhinə verilən çoxsaylı qərarlar təbii ki, narahatlıq doğurdu. Məhz bu matç sayəsində stadionlarda oyunçuların ixtiyarında olan hawk-eye-ın tətbiqi zəruri sayıla başladı.
2006-cı ildə Mayami turnirində amerikalı Jamea Jackson topun kortun harasında düşdüyünü yenidən izləmək istəyən ilk oyunçu oldu. Sonrakı aylarda US Open (2006), Australian Open və Wimbledon (2007) hawk-eye-dan istifadəyə başladılar.
ELC – millimetr dəqiqliyində alət
Son illərdə tennisdə meydana çıxan digər yenilik isə ELC-dir (Electronic Line Calling). Bu sistem xətlərə çox yaxın düşən topun kortun içində olub-olmadığını saniyənin cüzi bir hissəsində müəyyən etməyə imkan verir. ELC həmçinin servis zamanı ayaq xətası ehtimallarını avtomatik şəkildə aşkar edir.
Bu prosedur ilk dəfə 2017-ci ildə Next Gen ATP Finals yarışında istifadə olunmuşdu. Topların avtomatik elan edilməsi ilə xətt hakimlərinə ehtiyac qalmadı və onlar tədricən peşəkar kortlardan yox oldular.
Tennisdə hawk-eye yeniliklərinin direktoru Ben Figueiredo ELC-nin işləmə prinsiplərini belə təsvir edir: «Kortun ətrafında bütün matç boyu oyunçu və topun mövqeyini izləmək üçün kalibrlənmiş kameralarımız var.
Əslində, on iki kameradan səkkizindən istifadə edirik, lakin onlardan biri sıradan çıxsa və ya daha zəif işləsə belə, bu, dəqiqliyin itməməsinə imkan verir. Bütün sistemi quraşdırmaq üç gün çəkir.
US Open-də hər kortda on iki kamera, ayaq xətalarını aşkar etmək üçün isə əlavə altı kamera var. Ümumilikdə, 204 kamera işləyir. Sistemin dəqiqliyi millimetr səviyyəsinə qədərdir və ITF (Beynəlxalq Tennis Federasiyası) bu sistemi təsdiqləyib.»
COVID – tennisdə texnologiya üçün dönüş nöqtəsi
Beləliklə, hawk-eye təxminən on beş il ərzində peşəkar turda tam şəkildə tətbiq olundu. Lakin tennis COVID-19 pandemiyası zamanı ikinci böyük dönüş nöqtəsini yaşadı. Çoxlu turnirlər sanitar vəziyyət səbəbi ilə ləğv edilərkən, instansiyalar bu idman növünün “robotlaşdırılması” prosesini sürətləndirdilər.
Belə ki, artıq 2020-ci ilin yayında US Open, Nyu-York kompleksinin iki ən böyük stadionunda xətt hakimlərinin yerini ELC-nin tutacağını elan etdi. Arthur Ashe və Louis Armstrong kortları o zaman 100% elektron sistemlə təchiz edilmişdi. Australian Open daha sonra amerikalı Qrand Şlemin nümunəsini izləyərək bir neçə ay sonra xətt hakimsiz, bu texnologiyanı 100% tətbiq edən ilk Major oldu.
ATP 2023-cü ildə ELC-nin gəlişini qəti şəkildə təsdiqlədi
Səhv riskini maksimum dərəcədə azaltmaq üçün ATP 2023-cü ildə ELC-ni qəbul etdi. Bununla da 2025 mövsümündən etibarən turnirlərdə xətt hakimlərinin sonu rəsmiləşmiş oldu.
«Bu, idmanımız üçün tarixi andır. Ənənə tennisin mərkəzində dayanır və xətt hakimləri illər boyunca mühüm rol oynayıblar», – ELC-nin tətbiqi elan olunduqdan sonra ATP prezidenti Andrea Gaudenzi belə açıqlama vermişdi.
«Bununla belə, yeniliyi və yeni texnologiyaları qəbul etmək kimi məsuliyyətimiz var. İdmanımız ən dəqiq hakimlik sisteminə layiqdir və 2025-ci ildən etibarən bütün turumuzda bunu həyata keçirə biləcəyimizə görə sevinirik», – o dövrdə italyan rəhbər belə əsaslandırırdı.
Üstəlik, dörd Qrand Şlemdən üçü bu üsulu artıq tətbiq edib: yalnız torpaq örtüyündə keçirilən Roland-Garros özünün iki həftəlik turniri ərzində xətt hakimlərindən istifadə etməyə davam edir. Porte d’Auteuil-də hawk-eye və videonun tətbiqi ilə bağlı mübahisələr hələ də “sarı top” dünyasında qızğın şəkildə davam edir.
Video 2025-ci ildən böyük ATP turnirlərində əlçatan olacaq
Paketi tamamlamaq üçün video-kömək də ilk dəfə 2018-ci il Next Gen ATP Finals zamanı sınaqdan keçirildikdən sonra tura daxil edildi. Bir neçə ildir ki, futbol və reqbi kimi komanda idmanlarında çox məşhur olan bu vasitə oyunun müəyyən epizodlarında hakimlərin səhv qərarlarını düzəltməyə imkan verir.
Tennisdə o, topun torun digər tərəfində iki dəfə yerə dəyib-dəymədiyini yoxlamaq üçün istifadə oluna bilər. ATP 2025-ci ilin fevralında bütün Masters 1000 turnirlərinin artıq video-köməkdən istifadə edəcəyini elan etdi ki, bu da böyük irəliləyiş sayılır.
«Baş hakimlər qərarları yenidən izləyə biləcəklər, xüsusilə “not up” (iki dəfə sıçrama), ayaq xətaları, “touch” (rəqibin topa toxunması), “hindrance” (xal zamanı maneə), hesab səhvləri və diskvalifikasiya situasiyalarında. Bu da hakimliyi daha dəqiq edəcək.
Bu, idman üçün inqilabi ilin davamıdır. Tarixdə ilk dəfədir ki, bütün peşəkar turnirlər, örtükdən asılı olmayaraq, canlı rejimdə elektron xəta aşkarlama sistemindən istifadə edir. Məqsəd oyunçulara və azarkeşlərə mümkün olan ən dəqiq standartları təqdim etməkdir», – ATP 2025-ci ilin əvvəlində belə bəyan etmişdi.
ƏNƏNƏ HƏLƏ DƏ MÖVCUD
Demək olar ki, bütün peşəkar tur elektron hakimliyə keçir, amma Roland-Garros xətt hakimlərinə sadiq qalır. Bu, ənənəyə hörmətlə fransız tennisi romantizmini müdafiə arasında şüurlu seçimdir.
Roland-Garros texnologiyaya hələ də ehtiyatla yanaşır
Yeganə torpaq örtüyündə keçirilən Qrand Şlem olan Roland-Garros peşəkar turda ELC-nin tətbiqinə müqavimət göstərən son Major olaraq qalır. Topların kortda aydın iz buraxdığı bir səthdə baş hakim həmin izlərdən istifadə edə bildiyinə görə təşkilat bu sistemin tətbiqini zəruri hesab etmir.
Roland-Garros həmçinin bir bəyanatla ən azı 2026-cı ilə qədər xətt hakimlərinin turnirin bir hissəsi olacağını, bununla da yarışın ənənəsinin qorunacağını təsdiqlədi: «2025-ci il buraxılışında 404 hakim rəsmi iştirak edirdi. Onların arasında Fransiyanın bütün liqalarından olan 284 fransız nümayəndə vardı.
Bu hakimlər və xətt hakimləri ilboyu liqalarda, departament komitələrində və FFT-yə bağlı klublarda hakimlik edən təxminən 30 000 rəsmi arasından ciddi seçim yolu ilə müəyyən edilir. Bu qərar Roland-Garros-un özəlliyini gücləndirir, çünki o, xətt hakimlərinə arxalanan son Qrand Şlem turniridir.»
Xətt hakimləri – yox olmaqda olan «insani tərəf»
Bununla belə, əksər oyunçular avtomatlaşdırılmış sistemin Fransa paytaxtında da tətbiq olunmasını istəyirlər. Figueiredo vəziyyəti anlayır: «Turnirlər qərar verməlidirlər ki, bu sistemi istifadə etmək istəyirlər, ya yox. Mən bilirəm ki, Roland-Garros xətt hakimlərini saxlamağı və baş hakimlərin kreslodan enib izə baxmalarını sevir.»
«Fransızlar, həqiqətən, buna doğrudan da ehtiyacları olub-olmadığını sorğulayırlar. Dünyanın müxtəlif yerlərində azarkeşlərin ənənələrlə fərqli münasibəti var. Sadəcə hakimlərin kreslodan enib oyunuçulara iz göstərmələri belə bu adəti yaşatmağa kömək edir. Əgər Roland-Garros bütün qərarların real vaxtda verildiyi hawk-eye-ı quraşdırmaq qərarına gəlsə, turnir bu insani tərəfini itirəcək», – Clarey sözlərini belə tamamlayır.
Hawk-eye-ın az qala az qala baha başa gələn dəyəri
US Open kortlarında istifadə olunan texnologiyanı çox yaxşı tanıyan Ben Figueiredo kameraların quraşdırılmasının müəyyən xərc tələb etdiyinin də fərqindədir: «Hər kort üçün avadanlığın dəyəri təxminən 100 000 dollardır. Bütün material bizim mülkiyyətimizdir və biz on beş ildən artıqdır ki, USTA (Amerika Tennis Federasiyası) ilə əməkdaşlıq edirik. Burada bütün xərcləri onlar qarşılayırlar», – deyə o bildirir.
Christopher Clarey də bunu təsdiq edir: «Əgər məhdud büdcəniz varsa, ELC-ni quraşdırmaq çox bahadır və onu tətbiq etmək asan deyil. Bu, bir çox kiçik turnirlər üçün maneədir.»
HƏR YERDƏ OLAN, AMMA QÜSURLU TEXNOLOGİYA
Texnologiya tennis dünyasını inqilabi şəkildə dəyişməyə davam etsə də, o, məhdudiyyətsiz və mübahisəsiz deyil. Son hadisələr mövcud qüsurları və qeyri-müəyyənlikləri üzə çıxararaq peşəkar turdakı oyunçular və hakimlər arasında müzakirələrə səbəb olub.
Qərarların ən mühüm anlarda düzəldilə bilməməsindən tutmuş videodan istifadəyə dair qaydaların sərtliyinə qədər bu nümunələr texnologiyanın kortda hər zaman ədaləti təmin edə bilmədiyini göstərir.
Tennisdə texnologiyanın məhdudiyyətləri
Videonun özü də bir neçə nasazlıq yaşayıb. US Open 2024-ün üçüncü raundunda Anna Kalinskaya ilə Beatriz Haddad Maia arasında oynanan matçda mübahisəli bir xal bütün dünyada yayılmışdı. Rəqibinin drop shot-una irəli qaçarkən braziliyalı rəqibinin topunu qaldırdı. Təəccüblənən rusiyalı növbəti zərbəni vura bilmədi. Videoya müraciət etdikdən sonra tamaşaçılar gördülər ki, Haddad Maia topu qaytarmazdan öncə Kalinskayanın topu iki dəfə sıçramışdı.
Beləliklə, Haddad Maianın qazandığı xal əslində etibarsız idi, lakin video-köməkə baxıldıqdan sonra belə baş hakim ilkin qərarı dəyişdirə bilmədi. Xal braziliyalıya verildi. Bu hadisə matçın dönüş nöqtəsi oldu və cənubi amerikalı oyunçu bundan sonra oyuna tam nəzarət edərək qalib gəldi (6-3, 6-1).
Oxşar hadisə 2025-ci il Australian Open-də Iga Świątek ilə Emma Navarro arasında da baş verdi. Polşalı oyunçu 6-1, 2-2, öz servisində üstünlükdə idi ki, amerikalının qısa topu onu şəbəkəyə gəlməyə məcbur etdi. Güclü əks-dropdan sonra xalı qazandı. Amma sanki əvvəlki topunun iki dəfə sıçradığını görən Navarro baş hakimdən videoya müraciət edilməsini xahiş etdi.
Lakin bu halda qaydalar çox dəqiqdir. Oyunçu videonu yalnız xalı dərhal dayandırdığı təqdirdə tələb edə bilər, hətta xal davam etsə belə. Navarro-nun özünün dediyi kimi, bu, riskli üsuldur.
«Mən xalı dayandırmadım. Növbəti zərbəni oynadım və buna görə də videodan istifadə edə bilmədim. Məncə, oynamağa davam etsək belə, epizodu sonradan izləmək imkanı olmalıdır, çünki hər şey çox sürətli baş verir. Mən hakimdən xalı yenidən izləmək mümkün olub-olmadığını soruşdum, o isə mənə oynamağı dayandırmadığım üçün bunun mümkün olmadığını dedi», – amerikyalı matçdan sonrakı mətbuat konfransında belə izah etmişdi.
«Qərar vermək hakimin işidir»
«Zərbəni vurursunuz, o topu qaytarır və siz düşünürsünüz ki, xal davam edir. Bilirsiniz, mən öz-özümə düşündüm ki, bəlkə də xalı sona qədər oynayaraq qazanaram.
Mübadilənin ortasında dayanmaq bir az ruhdan salıcıdır. Üstəlik, əgər dayanıb videonu tələb etsək, ola bilər ki, top əslində iki dəfə sıçramayıb. Sonda qərar vermək baş hakimin işidir.
Hər hansı konkret birini günahlandırmaq çətindir, çünki bu, çətin seçimdir. Qaydalar fərqli olmalıdır, çünki qəti qərara gəlmək üçün epizodları yenidən izləyə bilməliyik», – Navarro belə təəssüflənirdi.
2024-də Sinsinattidə Fritz–Nakashima insidenti
Hawk-eye və xüsusilə ELC sistemindəki boşluqlara dair nümunələr az deyil. 2024-cü il Cincinnati Masters 1000-də Taylor Fritz ilə Brandon Nakashima arasındakı matçda uzunluq üzrə kortdan çıxan bir top mübahisə yaratdı. Fritz ELC-nin topun çöldə olduğunu təsdiqləyəcəyini düşünərək qısa müddətlik dayandı. Lakin xal davam etdi.
Bir neçə zərbədən sonra hakim Greg Allensworth mübadiləni dayandıraraq Fritzlə söhbət etdi: «Mənə deməyin ki, ELC olduğu halda mübadilə gedərkən oyunu dayandırmalıyıq», – amerikalı ATP rəsmisinə dedi. «Sizi başa düşürəm, amma sistem belə işləyir», – hakim cavab verdi. Nəticədə xal yenidən oynandı, halbuki, məntiqə görə, Fritzə verilməli idi.
TEXNOLOGİYA: İNKİŞAF ETMİŞ, AMMA HƏLƏ DƏ KAMİL OLMAYAN İNKİŞAF
2000-ci illərin ortalarından bəri texnologiya tennisdə çox mühüm yer tutub. Hawk-eye, elanların avtomatlaşdırılması, video – hər şey baş hakimlərin işini asanlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulub.
Kortların avtomatlaşdırılmış hakimlik sistemləri ilə təchiz edilməsi bu idman növünün tarixində mühüm dönüş təşkil edir. Bu yeniliklər dəqiqlik və ədalət baxımından danılmaz zəmanətlər versə də, matçlar zamanı insan ünsiyyətinin gələcəyi ilə bağlı suallar doğurur.
Oyunun ənənəvi ruhunun qorunması da təhlükə altına düşür. Yeniliklərlə qurucu dəyərlərə hörmət arasında tarazlıq axtarışı “sarı top” dünyasının cazibəsini və autentikliyini qoruması üçün həlledici görünür.
Idmanda texnologiya bazarı durmadan genişlənir
2030-cu ilə qədər idmanda texnologiya bazarının 25,7 milyard dollara çatacağı, bunun da 2023-cü illə müqayisədə 26%-lik artım demək olduğu proqnozlaşdırılır. Tennisə gəlincə, ELC və videonun demək olar ki, bütün peşəkar turnirlərdə tətbiqi ilə bu idman növünün daha da “robotlaşacağı” gözlənilir.
Yalnız Roland-Garros hələ də xətt hakimlərinə etibar edir. Bununla belə, torpaq örtüyündəki izlərlə bağlı çoxsaylı mübahisələr və bir sıra oyunçuların Parisdə texnologiyanın tətbiqini tələb etməsi hələ də gündəmdə olan mövzulardır. Paris Qrand Şleminin təşkilatçıları yaxın gələcəkdə bütün bunlar barədə ciddi düşünməli olacaqlar.
Eyni zamanda, cəmiyyətdə süni intellektin yüksəlişi müxtəlif sahələri dəyişdirir, prosesləri avtomatlaşdırır, xidmətləri fərdiləşdirir və əmək dünyasını yenidən formalaşdırır. Sİ səmərəliliyi və əlçatanlığı yaxşılaşdırmaq üçün misilsiz imkanlar təqdim etsə də, eyni zamanda mühüm çağırışlar da yaradır. Xüsusilə məxfilik və təhlükəsizlik sahələrində.
Sabahın tennis laboratoriyası – Masters Next Gen-in gələcəyi varmı? 
Tennis: mövsümlərarası dövr haqqında az bilinən həqiqətlər – istirahət, stres və fiziki sağ qalma arasında 
Əgər tennis ruhunu itirsə? Robotlaşdırılmış hakimlik məsələsi – ənənə ilə qeyri-insani müasirliyin arasında 
Dosyeler - Səudiyyə Ərəbistanı, zədələr, müharibə və biznes: TennisTemple tərəfindən açıqlanan tennisin sehrli kulisləri